Zbycie udziałów. Skutki podatkowe – VAT i PCC

Artykuł autorstwa eksperta PKF (Edyta Głębicka, Doradca podatkowy w PKF Consult) został opublikowany 5 listopada 2015 r. na portalu branżowym Podatki.biz.

Podatek od towarów i usług - skutki podatkowe

W myśl art. 2 pkt 6 ustawy z 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (Dz.U. z 2011 r., nr 177, poz. 1054, z późn. zm., dalej: ustawa o VAT), udziały nie stanowią towaru w rozumieniu ustawy o VAT, a więc ich odpłatne zbycie nie będzie traktowane jako dostawa towaru. Natomiast - zgodnie z definicją usługi zawartą w ustawie VAT – co nie jest towarem, jest usługą. Należy się więc zastanowić, czy sprzedaż tychże udziałów nie będzie stanowić usługi, co do zasady podlegającej podatkowi VAT.

Artykuł 8 ust. 1 ustawy o VAT stanowi, że przez świadczenie usług rozumie się każde świadczenie na rzecz osoby fizycznej, osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, które nie stanowi dostawy towarów. W myśl takiej definicji usługi, odpłatne zbycie udziałów mogłoby być uznane za jej świadczenie, o ile zbycie to miałoby miejsce w ramach wykonywanej profesjonalnej działalności podmiotu gospodarczego. Dla skutecznego opodatkowania jakichkolwiek czynności, jakie zaistniały w obrocie gospodarczym, niezbędne jest bowiem spełnienie tzw. kryteriów przedmiotowo-podmiotowych ustawy, a więc czynności te muszą mieścić się w tzw. zakresie przedmiotowym ustawy o VAT oraz muszą być wykonywane przez podmioty, które realizując te czynności, występują jako podatnicy VAT.

Z punktu widzenia przepisów ustawy o VAT uznanie określonej czynności za podlegającą opodatkowaniu wymaga zatem, aby czynność ta była wykonywana w ramach działalności gospodarczej w rozumieniu art. 15 ust. 2 ustawy o VAT. Jak wynika z bogatego orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, czynność zbycia udziałów lub akcji, jeśli nie stanowi części komercyjnej działalności brokerskiej, nie jest dokonywana w ramach prowadzonej działalności gospodarczej. ETS wskazywał, że:

(...) czynności dotyczące udziałów/akcji mogą zostać uznane za działalność gospodarczą, jeżeli towarzyszyłoby im (udziałom/akcjom) uczestnictwo w zarządzaniu tymi spółkami, wykraczające poza prawa i obowiązki wynikające z posiadania tychże udziałów/akcji.

Wtedy bowiem posiadanie udziałów jest bezpośrednim, stałym i koniecznym rozszerzeniem działalności gospodarczej. Samo zaś posiadanie czy też emisja udziałów i innych papierów wartościowych co do zasady nie stanowią działalności gospodarczej w rozumieniu art. 4 VI dyrektywy, która pozwalałaby na uznanie posiadacza takich udziałów za podatnika (np. w wyrokach w sprawach: C-60/90 i C-155/94 oraz w sprawie C-80/95).

W wyroku w sprawie C-77/01 Trybunał uznał, że:

(...) zwykłe nabycie udziałów w innych podmiotach nie stanowi wykorzystania majątku w celu osiągnięcia dochodu w sposób ciągły, ponieważ dywidenda uzyskania z udziału jest skutkiem własności majątku i nie jest wynagrodzeniem uzyskanym w ramach prowadzonej działalności gospodarczej w rozumieniu dyrektywy. Podobnie transakcje finansowe, polegające jedynie na sprzedaży udziałów i innych papierów wartościowych, np. jednostek w funduszach inwestycyjnych, nie stanowią w ogóle działalności gospodarczej.

Inaczej mówiąc, nawet jeśli zbycia udziałów dokonuje podmiot będący podatnikiem VAT, ale objęty tym podatkiem z tytułu prowadzenia innej działalności gospodarczej (innej niż, w uproszczeniu mówiąc, obrót udziałami), to posiadanie udziałów należy uznać za odrębny aspekt jego działalności, nieobjęty zakresem VAT. Nie każda czynność dokonana przez podmiot będący podatnikiem będzie podlegać opodatkowaniu. Status bycia podatnikiem podatku od towarów i usług nie powoduje automatycznie rozciągnięcia skutków podatkowych na całą sferę aktywności danego podmiotu. Tak więc w sytuacji gdy w zakres prowadzonej przez podmiot działalności gospodarczej nie wchodzą transakcje dotyczące nabywania i zbywania udziałów w przedsiębiorstwach, to czynność samej ich sprzedaży nie jest traktowana jako działalność gospodarcza w rozumieniu ustawy o VAT, w związku z czym nie podlega opodatkowaniu.

Na okoliczność, że czynności dotyczące udziałów i akcji są wyłączone poza zakres przedmiotowy ustawy o VAT, wskazują także organy podatkowe w swoich interpretacjach (np. dyrektor Izby Skarbowej w Bydgoszczy w indywidualnej interpretacji z 16 maja 2013 r., nr ITPP1/443-173/13/KM).

Podatek od czynności cywilnoprawnych - skutki podatkowe

Podatkowi od czynności cywilnoprawnych podlegają m.in. umowy sprzedaży rzeczy i praw majątkowych (art. 1 ust. 1 pkt 1 lit. a ustawy z 9 września 2000 r. o podatku od czynności cywilnoprawnych, Dz.U. z 2015 r., poz. 626, z późn. zm., dalej: upcc). Stąd sprzedaż udziałów, które zaliczane są do praw majątkowych, także podlega opodatkowaniu tym podatkiem. Zwrócić jednak należy uwagę, że opodatkowanie wystąpi, jeżeli prawa majątkowe są wykonywane na terytorium RP (niewątpliwie udziały polskiej spółki są takimi prawami) albo prawa majątkowe są wykonywane za granicą, ale nabywca ma miejsce zamieszkania lub siedzibę na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i czynność cywilnoprawna została dokonana na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.

Stawka podatku wynosi 1% wartości rynkowej sprzedawanych udziałów – art. 7 ust. 1 pkt 1 lit. b upcc, zaś podstawą opodatkowania jest wartość rynkowa zbywanego prawa majątkowego – art. 6 ust. 1 pkt 1 upcc. Określa się ją na podstawie przeciętnych cen stosowanych w obrocie prawami majątkowymi tego samego rodzaju, z dnia dokonania tej czynności, bez odliczania długów i ciężarów. Trzeba mieć na uwadze, podobnie jak w przypadku podatków dochodowych, że organ podatkowy jest uprawniony do kwestionowania wartości określonej przez nabywcę udziałów.

W sytuacji gdy organ podatkowy stwierdzi, że wartość wskazana przez podatnika nie odpowiada wartości rynkowej, wezwie go do jej podwyższenia lub obniżenia, w terminie nie krótszym niż 14 dni od dnia doręczenia wezwania, podając jednocześnie wartość według własnej, wstępnej oceny. Na analogicznych zasadach organ podatkowy wezwie do określenia wartości rynkowej, gdy podatnik nie uczynił tego w deklaracji. Ustalanie ceny rynkowej może się oprzeć na opinii biegłego, powołanego przez organ. Podatnik zobowiązany będzie pokryć koszty opinii biegłego, w razie gdy wartość określona z uwzględnieniem jego opinii różnić się będzie o więcej niż 33% od wartości podanej przez podatnika.

Obowiązek podatkowy ciąży na nabywcy (art. 4 pkt 1 upcc) i powstaje w dacie zawarcia umowy sprzedaży udziałów. W terminie 14 dni od tej daty nabywca powinien złożyć do naczelnika właściwego urzędu skarbowego (miejsce zamieszkania lub adres siedziby podatnika) deklarację PCC-3 w sprawie podatku od czynności cywilnoprawnych oraz dokonać wpłaty podatku według stawki 1%. Gdyby umowa sprzedaży udziałów zawierana była przed notariuszem, to na nim, jako na płatniku, ciążyłby obowiązek pobrania podatku od czynności cywilnoprawnych.

Dodać należy, że zgodnie z art. 2 pkt 4 upcc nie podlegają temu podatkowi czynności cywilnoprawne inne niż umowa spółki i jej zmiany, jeżeli przynajmniej jedna ze stron z tytułu dokonania tej czynności jest:

a. opodatkowana podatkiem od towarów i usług,

b. zwolniona z podatku od towarów i usług, z wyjątkiem:

• umów sprzedaży i zamiany, których przedmiotem jest nieruchomość lub jej część albo prawo użytkowania wieczystego, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu, prawo do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej lub prawo do miejsca postojowego w garażu wielostanowiskowym lub udział w tych prawach,
  
  
• umowy sprzedaży udziałów i akcji w spółkach handlowych.

Oznacza to zatem, że umowa sprzedaży udziałów podlega efektywnemu opodatkowaniu podatkiem od czynności cywilnoprawnych, niezależnie od tego, czy na gruncie ustawy o VAT zbycie udziałów stanowiłoby w konkretnym przypadku czynność opodatkowaną (ale zwolnioną od podatku), czy tak jak w większości przypadków, nie mieściłoby się to w ogóle w zakresie przedmiotowym VAT.