Rynek audytu u progu zmian - debata ekspertów PKF

Zapis debaty pochodzi z kwietnia 2016 r.

18 kwietnia 2016 roku w dziennikach ‘Rzeczpospolita’ oraz Gazeta Giełdy ‘Parkiet’ opublikowany został XV doroczny ranking firm branży audytorskiej. Ranking ten od 15 lat ukazuje pozycje firm audytorskich działających na rynku polskim. 

Wyniki tegorocznego rankingu skłoniły menedżerów PKF Consult do szerszego spojrzenia na rynek audytorski w Polsce pod kątem możliwości jego rozwoju i zachodzących zmian. Przemyślenia na temat wyzwań stojących przed branżą stały się impulsem do podjęcia debaty menedżerów PKF Consult.

Moderator: Jak obecnie kształtuje się rynek firm audytorskich w Polsce? Jaką ma strukturę?

Ewa Jakubczyk - Cały, Partner Zarządzający PKF Consult, biegły rewident: 

W branży usług audytorskich następują zmiany w zakresie wielkości rynku, a w ślad za tym również zmiany w strukturze firm audytorskich w Polsce, w strukturze realizowanej przez nie sprzedaży, a także zmiany w zakresie oferowanych cen usług audytorskich.

Wielkość rynku, na skutek zmian regulacji w zakresie usług rewizyjnych, ulega zmniejszeniu głównie ze względu na podwyższanie progów wywołujących obowiązek jednostki do badania sprawozdania finansowego, zarówno jednostkowego, jak i skonsolidowanego. Wpłynie na to również określona w Rozporządzeniu Ministra Finansów zmiana podstawy obliczania progów, eliminująca przychody finansowe z podstawy wartości przychodów obligujących do sporządzania i badania skonsolidowanych sprawozdań finansowych.

Najwięcej podmiotów uprawnionych do badania sprawozdań finansowych, jest prowadzonych w formie jednoosobowej działalności gospodarczej (58%). W formie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością działa 36% uprawnionych podmiotów audytorskich. Zwraca uwagę wzrost liczby podmiotów działających w formie spółki komandytowej oraz fakt, że firmy w tej właśnie formie – zyskują coraz większy udział w badaniu jednostek zainteresowania publicznego (9%).

Oznacza to, że coraz więcej podmiotów, już dłuższy czas istniejących na rynku audytorskim, przekształca formę prawną prowadzenia działalności. W sektorze banków komercyjnych i firm ubezpieczeniowych występuje obecnie dominacja firm BIG-4. Natomiast w sektorze banków spółdzielczych – dominacja spółdzielczych związków rewizyjnych. W sektorach tych zmniejsza się jednak stopień monopolizacji usług audytorskich, coraz większy odsetek usług jest realizowany przez inne firmy.

Również w sektorze spółek giełdowych największe firmy są badane przez BIG-4. Udział kapitalizacji spółek badanych przez BIG-4 w łącznej kapitalizacji giełdy wynosi 88%, przy czym stanowi to 37% liczby spółek giełdowych. Oznacza to, że 2/3 spółek giełdowych, z reguły o niższej kapitalizacji, jest badana przez inne, niż BIG-4, podmioty (głównie przez: Grant Thornton, Mazars, PKF Consult).

Widoczne jest upodabnianie się struktury polskiego rynku audytorskiego do struktury światowej, gdzie wśród wszystkich firm audytorskich występuje dominacja usług świadczonych przez BIG-4 i około 15 znaczących średnich sieci międzynarodowych.
Biorąc pod uwagę, że liczba podmiotów uprawnionych do badania sprawozdań finansowych w Polsce wynosi ok. 1650, należy uznać, że usługi rewizji finansowej w sektorze usług to niewielka nisza, w której dodatkowo występuje ostra konkurencja – „czerwony ocean”.

Ze względu na bardzo trudne uwarunkowania rynku audytorskiego, wiele osób reprezentujących podmioty uprawnione do badania występuje z wnioskiem o wykreślenie ich firmy z listy prowadzonej przez KIBR. Również osoby uzyskujące tytuł biegłego rewidenta, w wielu przypadkach, nie podejmują się wykonywania zawodu audytora. Świadczy o tym fakt, że pomimo iż liczba osób posiadających tytuł biegłego rewidenta w ostatnich latach pozostaje na względnie stałym poziomie (7,1 – 7,2 tys. osób), to liczba biegłych rewidentów rzeczywiście wykonujących ten zawód istotnie się zmniejsza i obecnie wynosi ok. 3 tys. osób.

Cenione są zatem kwalifikacje i kompetencje osób z tytułem biegłego rewidenta, jednakże wykonywanie zawodu audytora, przez wielu nowych adeptów tej sztuki jest oceniane, jako trudniejsze i mniej opłacalne niż wykorzystywanie posiadanych kompetencji bezpośrednio w gospodarce.

Związane to jest zapewne z tym, że ze względu na wciąż spadające ceny za audyt sprawozdań finansowych, wynagrodzenia osobiste biegłych rewidentów w firmach audytorskich są często nieadekwatne do ich kompetencji. Zwłaszcza jeśli ryzyko wykonywania zawodu stale wzrasta na skutek regulacji zwiększających nadzór nad wykonywaniem zawodu oraz wysokie sankcje pieniężne i niepieniężne za nieprawidłowości i błędy popełniane w trakcie wykonywania usług audytorskich.

Przypuszcza się, że określone w nowych regulacjach sankcje dla członków rad nadzorczych i zarządów, za nieprawidłowości w publikowanych sprawozdaniach finansowych oraz nowe zasady wyboru audytora spowodują, że zakończy się dotychczasowa hipokryzja osób dokonujących wyboru audytora za najniższą cenę. Bo ryzyko wysokich sankcji za nieprawidłowości dotyczyć będzie zarówno biegłych rewidentów, jak też członków organów badanych jednostek.

Wiele firm audytorskich zmienia też swoje strategie, ukierunkowując firmy na wzrost świadczenia usług innych niż badanie sprawozdań finansowych. Jest to również widoczne w skali światowej: w okresie ostatnich 10 lat, udział usług audytorskich w ogóle usług świadczonych przez firmy audytorskie zmalał z 58% do 35%.

Moderator: Jak zmienia się specyfika pracy audytora?

Ewa Jakubczyk - Cały: Zmiany w zakresie prac wykonywanych przez biegłych rewidentów następują i – zapewne – nadal będą występować, zarówno ze względu na zmienność otoczenia gospodarczego, jak też w związku ze zmianami regulacji prawnych.
Podważone zaufanie do globalnych rynków kapitałowych, niepewność wielu założeń gospodarczych, zmienność prawa gospodarczego i podatkowego, ryzyka cybernetyczne, ryzyka polityczne to i tak niekompletny zbiór powodów, dla których jasne i precyzyjne odniesienie się i ocena sprawozdań finansowych staje się, dla biegłego rewidenta, coraz trudniejsze i wymaga coraz większych kompetencji, w tym również o charakterze miękkim, narzędziowym, językowym, czy też w zakresie wiedzy makroekonomicznej.

Z drugiej strony, również ryzyka wewnętrzne badanej jednostki (błędy, pomyłki, oszustwa i defraudacje) wpływają na ryzyko działalności biegłego rewidenta. Oczekiwania inwestorów (na które odpowiadają, w znacznej części, zmiany regulacji unijnych) to otrzymanie niezależnej opinii o sporządzanym sprawozdaniu finansowym.

Zmiany regulacji w zakresie wykonywania zawodu dotyczyć będą zapewnienia niezależności i odpowiedniego stopnia sceptycyzmu biegłych rewidentów. Rozwiązania przewidują zakaz łączenia wybranych usług z badaniem sprawozdań finansowych i bardziej transparentny wybór audytora.

Jakości sprawozdań finansowych ma się przysłużyć jednolita metodologia badania – wg MSRF – oraz zdecydowanie bardziej szczegółowa sprawozdawczość biegłego rewidenta z przeprowadzonego badania sprawozdania finansowego, w tym – dodatkowo – sprawozdanie dla komitetu audytu.

Regulacje przewidują też zwiększenie komunikacji pomiędzy biegłym rewidentem, a komitetem audytu. To dobre rozwiązanie, bo ryzyko nieprawidłowej informacji finansowej jednostki, w podobny sposób obciąża organ nadzorujący jednostki, jak i biegłego rewidenta.

Czynności nadzoru publicznego nad badaniem sprawozdań finansowych jednostek zainteresowania publicznego dotychczas przekazane do realizacji samorządowi biegłych rewidentów (Krajowej Komisji Nadzoru) sprawowane będą, wg nowych regulacji, już bezpośrednio przez organy publiczne.

Nowa metodologia badania zwiększa ryzyko i stanowi wielkie wyzwanie dla firm audytorskich. Wymagać będzie również zmian organizacyjnych w tych firmach.

Moderator: A co z kwestią udziału w przetargach - czy obecnie obowiązujące prawo jest dobre? Czy coś wymaga poprawy? Gdzie są najbardziej problematyczne obszary?

Marta Komorowska, Partner PKF Consult, biegły rewident:

Często zdarza się, że spółki dokonując wyboru biegłego rewidenta, przeprowadzają postępowania przetargowe. Część z nich opiera się na ustawie o zamówieniach publicznych, a część działa w oparciu o własne regulaminy przetargowe. Zazwyczaj aby przygotować odpowiedź na zapytanie ofertowe trzeba uwiarygodnić możliwość spełnienia wielu kryteriów. Mimo to zwykle dla rozstrzygnięcia przetargu decydującym kryterium wyboru pozostaje cena.

Z badań przeprowadzonych przez Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów z kwietnia 2015 roku wynika, że szeroko rozumiane doradztwo, a nie audyt ustawowy stanowi dla grup kapitałowych firm audytorskich najważniejsze źródło przychodów od badanych spółek giełdowych. Zgodnie z wynikami, audyt przedstawiał średnio tylko ok. 20% łącznej wartości przychodów. To sugeruje, że niestety nadal w wielu przypadkach składane są oferty na badanie sprawozdań finansowych, których założenie stanowi czyn nieuczciwej konkurencji w rozumieniu przepisów o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji lub zawiera rażąco niską cenę w stosunku do przedmiotu zamówienia, tak aby rekompensować sobie to dodatkowymi usługami. Ta tendencja została zauważona przez Komisję Europejską i zgodnie z nowymi przepisami, które mają obowiązywać także w Polsce, świadczenie przez biegłych rewidentów, firmy audytorskie lub członków ich sieci niektórych usług niebędących badaniem sprawozdań finansowych na rzecz badanej jednostki, jej jednostki dominującej i jednostek kontrolowanych przez nią na terytorium Unii, zostało zakazane. Jest to krok w kierunku wzrostu obiektywizmu i niezależności biegłych rewidentów oraz firm audytorskich. Pośrednim skutkiem tej zmiany powinien być wzrost cen za usługi stricte rewizyjne. Ceny za te usługi powinny być skalkulowane w taki sposób, aby w budżecie tych konkretnych zleceń uwzględnić udział zasobów o odpowiednich kwalifikacjach, z odpowiednim doświadczeniem, zapewnić odpowiedni czas na zbadanie wszystkich istotnych obszarów badania. Dotychczas obserwowane czasem na rynku praktyki dotyczące ustalania cen za badania wskazywały na podejście niezgodne z Kodeksem Etyki Zawodowych Księgowych IFAC, tj. zaniżanie cen za badanie oraz rekomendowanie „strat” na tych projektach innymi projektami o naturze doradczej. Wydaje się zatem, że planowane zmiany w tym zakresie, tj. rozdzielenie usług audytorskich od innych usług doradczych powinny korzystnie wpłynąć na niezależność biegłych rewidentów, jednocześnie podnosząc ceny za usługi rewizyjne.

Moderator: Czy obsługa spółek giełdowych jest szczególnie trudnym zagadnieniem? Na co muszą uważać audytorzy, badający sprawozdania spółek giełdowych?

Mirosława Cienkowska, Partner PKF Consult, biegły rewident:

Badania jednostek zaufania publicznego są zdecydowanie bardziej skomplikowanym zagadnieniem niż badania pozostałych jednostek. Wynika to z faktu, iż z założenia grono potencjalnych użytkowników tych sprawozdań jest bardzo szerokie. Częstokroć są to osoby lub podmioty mające ograniczoną możliwość pozyskiwania informacji o sytuacji finansowej spółki z innych źródeł niż publikowane sprawozdania i informacje finansowe. Na podstawie publikowanych danych osoby te podejmują ważne decyzje biznesowe, oceniają ryzyko inwestycji. Badając sprawozdania spółek giełdowych nie sposób abstrahować od potrzeb informacyjnych potencjalnych użytkowników.

W praktyce przekłada się to na większe niż w innych przypadkach ukierunkowanie prac audytora na sposób i kompletność prezentowanych w sprawozdaniu informacji, w szczególności wszelkich wymaganych ujawnień np. na temat stosowanych zasad wyceny, dokonanych szacunkach i osądach kierownictwa, ryzykach, wrażliwości wycen wartości godziwej na zmianę założeń. Informacje te powinny być w sprawozdaniu finansowym pokazane w sposób przejrzysty i zrozumiały dla użytkowników. Rolą audytora w tym przypadku jest zapewnienie, że wszelkie informacje zawarte w sprawozdaniu finansowym stanowiące podstawę tych decyzji są rzetelne, zaprezentowane z uwzględnieniem potrzeb potencjalnych użytkowników. Jest to ogromna odpowiedzialność biegłych rewidentów, którą powinni czuć wszyscy biegli rewidenci badający spółki giełdowe.

Moderator: Jakie są wyzwania stojące przed branżą?

Mirosława Cienkowska: Sprawozdania finansowe jednostek zaufania publicznego za 2016 r. będą obowiązkowo badane zgodnie z Międzynarodowymi Standardami Rewizji Finansowej (w Polsce zwanymi Międzynarodowymi Standardami Badania - MSB). Dla wielu polskich spółek audytorskich, w szczególności tych o ograniczonych zasobach osobowych przejście z krajowych na międzynarodowe standardy badania może stanowić istotny problem. Zmiana metodologii badania oznaczać będzie z reguły dostosowanie lub zupełną zmianę stosowanych dotychczas przez biegłych rewidentów narzędzi i procedur badania. Podmioty muszą także dostosować się do międzynarodowych regulacji związanych z kontrolą jakości funkcjonującą w podmiocie uprawnionym do badania. Dla jednostek, których dotychczasowe procedury badania skupiały się tylko na regulacjach krajowych może to oznaczać rewolucję i to rewolucję wymagającą nowych kompetencji, nowej wiedzy, nowych narzędzi, a także sporo czasu na dokonanie pożądanych zmian.

Przeważnie kierunek zmian regulacji oceniany jest przez branżę pozytywnie. Wprowadzone, a także planowane, zmiany zmierzają w kierunku zwiększenia bezpieczeństwa obrotu na rynku kapitałowym poprzez wzmocnienie niezależności i obiektywizmu biegłych rewidentów i podmiotów uprawnionych do badania sprawozdań finansowych, a także poprzez zwiększenie odpowiedzialności biegłych rewidentów, firm audytorskich, członków Rad Nadzorczych/ Komitetów Audytu oraz członków zarządu Spółki za ewentualne nieprawidłowości w sprawozdawczości. Kwestią dyskusyjną jest zwykle sposób uregulowania możliwości łączenia usług audytorskich z pozostałymi usługami świadczonymi przez tego samego biegłego/ firmę audytorską. W tym zakresie ścierają się różne poglądy. Jedni sądzą, że łączenie części usług z usługami audytorskimi posiada wiele plusów, w tym w szczególności z uwagi na znajomość jednostki zdobytą w trakcie projektów rewizyjnych pozwala osiągnąć lepszą efektywność, a także jakość realizowanej usługi. Prawdą jest jednak, że zbyt duże zaangażowanie spółek audytorskich w realizację innych projektów (z listy dozwolonych) stanowi pewne ryzyko utraty obiektywizmu. Na ten moment nie wiadomo jeszcze w jaki dokładnie sposób ustawodawca polski ureguluje te kwestie.

Kontrowersyjną kwestią są proponowane w projekcie polskiej ustawy kary dla audytorów, firm audytorskich, członków Rad Nadzorczych oraz zarządów spółek za ewentualne nieprawidłowości. Obecny projekt zakłada bardzo wysoki poziom tych kar sięgający nawet do 1 mln zł. Mimo, że jest to poziom istotnie obniżony względem pierwotnych założeń nadal jest to poziom tak wysoki, że paradoksalnie może nie stanowić realnej ochrony przed potencjalnymi zaniedbaniami lub nieprawidłowościami w funkcjonowaniu wspomnianych osób lub instytucji. Wiele jest głosów sugerujących znacznie niższy poziom kar lecz zakładający ich nieuchronność.

Moderator: Rosnąca konkurencja i wciąż mocna presja na ceny - jak audytorzy sobie radzą z pozyskiwaniem nowych klientów w tak trudnym otoczeniu rynkowym?

 Marek Wojciechowski, Partner PKF Consult, biegły rewident:

Wymogiem świadczenia usług audytorskich jest zastosowanie restrykcyjnych standardów badania i kontroli jakości realizowanych zleceń. Jednocześnie rynek usług audytorskich poddany jest zwykłej konkurencji rynkowej, w której ciągle liczy się najniższa cena wykonanej usługi. Zachowanie równowagi pomiędzy jakością, a koniecznością realizacji przychodów ze sprzedaży jest coraz większym praktycznym wyzwaniem, dla zarządzających firmami audytorskimi. Biegły rewident, aby odnieść sukces rynkowy, musi zatem z jednej strony ciągle podnosić profesjonalne kwalifikacje, aby zagwarantować klientowi wysoką jakość świadczonych usług, z drugiej zaś stać się specjalistą w zakresie marketingu i sprzedaży. Praktyka wskazuje, iż sama jakość realizacji zlecenia może bowiem nie wystarczyć, aby zagwarantować sobie sukces rynkowy. Równie ważny jest sposób zaprezentowania klientowi istoty audytu oraz jego wartości dodanej dla funkcjonowania firmy. Jeżeli odbiorca usługi audytorskiej zrozumie jej specyfikę, audytorowi łatwiej będzie rozmawiać o satysfakcjonującej cenie za jej wykonanie. Badania rynku audytorskiego wskazują, iż firmy audytorskie starają się dywersyfikować działalność, odchodząc od usług stricte audytorskich na rzecz świadczenia różnego rodzaju usług doradczych. Dzieje się tak z uwagi na obniżającą się marżę z badania sprawozdań finansowych. Usługi audytu stają się zatem coraz częściej sposobem na zdobycie informacji, niezbędnych do świadczenia specjalistycznych usług doradczych, a nie realizowaniem opłacalnej działalności gospodarczej. Sytuację w tym zakresie komplikują nowe regulacje, które ograniczają zakres realizowanych usług u klienta, u którego jednocześnie realizowana jest usługa badania sprawozdania finansowego. Są one niewątpliwie dużym wyzwaniem w szczególności dla większych firm audytorskich. Biegli, aby dostosować swoją działalność do zmieniających się standardów realizacji badań, chcąc zachować efektywność ich realizacji zmuszeni są do przemodelowania dotychczas stosowanych sposobów realizacji zlecenia. Niezbędne staje się korzystanie z nowych narzędzi pracy (dedykowane oprogramowanie komputerowe), budowanie zespołów audytorskich opartych o kadrę o niższych kwalifikacjach z jednoczesną nadzorczą rolą biegłego rewidenta, rozbudowa komórek kontroli jakości. Niezależnie jednak od zmian w firmach autorskich związanych z implementacją nowych uregulowań, jakość pracy ciągle pozostaje kluczowym czynnikiem długoterminowego sukcesu.

Moderator: Jak wygląda kwestia współpracy zarządów z audytorami? Czy zarządy chętnie współpracują z audytorami, czy też wręcz przeciwnie? Z jakimi najtrudniejszymi sytuacjami borykają się audytorzy podczas pracy z audytowanymi spółkami?

Mariusz Kuciński, Partner PKF Consult, biegły rewident:

Współpraca z zarządami spółek, w których realizowane jest badanie sprawozdań finansowych generalnie wygląda dobrze. Na jej przebieg wpływa wiele czynników takich jak rozmiar spółki, liczebność Zarządu Spółki czy też nastawienie do samego audytu. Istotnym czynnikiem wpływającym na jakość współpracy jest (co jest stosowane przez PKF) właściwe zorganizowanie ścieżki komunikacji i jakość obsługi klienta w zakresie organizacyjno-komunikacyjnym. Prawidłowo wypracowany i ustalony z zarządem badanej spółki, sposób procedowania, wpływa nie tylko na znaczącą poprawę jakości współpracy, ale również zwiększa efektywność procesu i minimalizuje niepożądane sytuacje. Zarządy chętnie podejmują się realizowania czynności, które przynoszą korzyści zarządzanym Spółkom. Z uwagi na fakt, iż na początku procesu zawsze przedstawiamy Zarządom wartości jakie są możliwe do osiągnięcia dzięki sprawnej współpracy niezmiernie rzadko spotykamy się z niechęcią w tym zakresie. Do najtrudniejszych sytuacji z jakimi audytorzy się borykają należą kwestie związane z niedotrzymywaniem ustaleń co do harmonogramu przez spółki badane. Każde takie opóźnienie, nawet jedno czy dwu dniowe, uniemożliwiające rozpoczęcie prac w umówionym terminie - co przeważnie ma miejsce w szczycie sezonu - wpływa na powstawanie spiętrzeń i napięć w harmonogramie. Posiadając duże i efektywne zespoły, jesteśmy jednak w stanie poradzić sobie z tym problemem.

Pliki do pobrania

• Rynek audytu u progu zmian - debata ekspertów PKF.pdf [PDF]