Oswoić opcje, swapy i warranty

Artykuł autorstwa eksperta PKF (Marek Wojciechowski - Biegły Rewident) został opublikowany w dzienniku 'Rzeczpospolita' w dniu 13 maja 2013 r.

Zdaniem autora

Instrumenty finansowe są jednym z najbardziej złożonych, a nawet kontrowersyjnych elementów rachunkowości, które sprawiają wiele problemów interpretacyjnych zarówno sporządzającym sprawozdania, jak i ich odbiorcom. Wynika to z faktu, że w ustaleniu wartości instrumentów finansowych na szeroką skalę stosuje się modele wyceny do tzw. wartości godziwej, które - bazując na określonych szacunkach - cechują się znaczną zmiennością, wpływającą na wynik finansowy jednostki. Ponadto, w zależności od celu posiadania instrumentu finansowego, może on być inaczej klasyfikowany przez różne podmioty. To z kolei  wpływa zarówno na prezentację pozycji w sprawozdaniu finansowym, jak i jego dalszą wycenę.

Definicyjnie instrument finansowy jest to każdy kontrakt, który skutkuje powstaniem składnika aktywów finansowych, u jednej jednostki i zobowiązania finansowego lub instrumentu kapitałowego u drugiej jednostki. Najprostszym przykładem pierwszej sytuacji są pożyczki (aktywo pożyczkodawcy /zobowiązanie pożyczkobiorcy), drugiej - wydane akcje (aktywo kupującego akcje/kapitał dla jednostki emitującej).

Obowiązki posiadaczy instrumentów finansowych związane ze sprawozdawczością bilansową regulują międzynarodowe standardy rachunkowości PATRZ TABELA.

Tabela: Instrumenty finansowe w MSR

W przypadku jednostek sporządzających sprawozdanie finansowe według polskich standardów rachunkowości przygodę z instrumentami finansowymi należy rozpocząć od lektury samej ustawy o rachunkowości oraz rozporządzenia ministra finansów z  12 grudnia 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych (dalej: rozporządzenie w sprawie instrumentów finansowych).

UWAGA! Przepisów rozporządzenia mogą nie stosować jednostki, których sprawozdania finansowe nie podlegają obowiązkowemu badaniu, jeżeli nie wywiera to istotnie ujemnego wpływu na rzetelność sporządzonego sprawozdania.

Cztery kategorie

Instrumenty finansowe według międzynarodowych standardów rachunkowości dzielimy na cztery główne kategorie (według polskich standardów klasyfikacji jest w zasadzie ta sama, a kategorie różnią się nazwami):

1)   aktywa finansowe lub zobowiązania finansowe wyceniane w wartości godziwej przez wynik finansowy, w tym głównie:

• pozycje przeznaczone do obrotu, czyli nabyte w celu odsprzedaży w bliskim terminie,
• aktywa finansowe dobrowolnie desygnowane do tej kategorii na moment początkowego ujęcia,

Należy zwrócić uwagę, że dobrowolnej klasyfikacji nie można dokonywać w stosunku do instrumentów kapitałowych niekwotowanych na aktywnym rynku, dla których nie ma możliwości wiarygodnego ustalenia wartości godziwej.

2)   inwestycje utrzymywane do terminu wymagalności to aktywa finansowe z określonymi lub możliwymi do określenia płatnościami oraz ustalonym terminem wymagalności, które jednostka ma zamiar i jest w stanie utrzymać w posiadaniu do upływu terminu zapadalności (przykładowo zakupione na rynku wtórnym notowane obligacje, czy też bony skarbowe),

3)   należności i pożyczki to w uproszczeniu aktywa dłużne nienotowane na aktywnym rynku, głównie: udzielone pożyczki, pożyczki odkupione, depozyty bankowe, lokaty terminowe, obligacje przedsiębiorstw (nienotowane) oraz należności z tytułu dostaw i usług,

4)   aktywa finansowe dostępne do sprzedaży są to aktywa finansowe niebędące instrumentami pochodnymi, które zostały wyznaczone jako dostępne do sprzedaży lub nie spełniają definicji pozostałych kategorii.

Nie tylko wartość godziwa

Kwalifikacja instrumentu finansowego do jednej z czterech wymienionych kategorii decyduje o sposobie jego późniejszej wyceny. Zasady wyceny instrumentów finansowych przy początkowym ujęciu w ewidencji oraz na późniejszy dzień bilansowy (według MSR/MSSF) przedstawia tabela.

Tabela: Jak wyceniać instrumenty finansowe  

Standardy rachunkowości wskazują ponadto, że instrumenty kapitałowe nienotowane na aktywnym rynku, których wartości godziwej nie można wiarygodnie zmierzyć wycenia się według kosztu (ceny nabycia).

Zyski i straty związane ze zmianą wartości składników bilansowych wycenianych w wartości godziwej ujmuje się:

a)    dla kategorii aktywów finansowych lub zobowiązań finansowych wycenianych w wartości godziwej przez wynik finansowy - bezpośrednio w przychodach lub kosztach;

b)    dla kategorii dostępne do sprzedaży – w innych całkowitych dochodach (kapitały własne), do momentu utraty kontroli nad składnikiem aktywów finansowych (w tym momencie skumulowane zyski lub straty przenosi się z kapitału własnego do zysków lub strat). Wyjątkiem jest ujęcie odpisów aktualizujących z tytułu utraty wartości, które odnosi się w przychody lub koszty.

W przypadku aktywów finansowych i zobowiązań finansowych wycenianych według zamortyzowanego kosztu, zyski lub straty powstałe w wyniku:

- zbycia instrumentu;

- rozliczenia odsetek według efektywnej stopy procentowej;

- odpisu aktualizującego

ujmuje się standardowo w przychodach lub kosztach.

Przekwalifikowania

Standardy rachunkowości umożliwiają przekwalifikowania pomiędzy kategoriami instrumentów finansowych. Dokonywane są one w wyjątkowych okolicznościach i zwykle wiążą się z szeregiem dodatkowych wymagań (szerzej patrz MSR 39, 50-54) patrz tabela.

Tabela: Najczęściej występujące w praktyce możliwości przekwalifikowania

Podkreślenia wymaga fakt, że po początkowym ujęciu nie dokonuje się przekwalifikowania instrumentu finansowego do kategorii wycenianych w wartości godziwej przez wynik finansowy.

Kontrakty terminowe, swapy i warranty

Jednymi z najczęściej występujących w bilansach spółek instrumentów finansowych są instrumenty pochodne. Potocznie kojarzą się one z opcjami walutowymi i spekulacją. Natomiast w praktyce, poza opcjami, występuje w zasadzie nieograniczona ilość instrumentów pochodnych, w tym m.in:

• kontrakty terminowe (np. na zakup walut, ropy, ropy, miedzi, i inne);
• swapy (kontrakty na wymianę) stóp procentowych, walut, czy też
• warranty.

Same zaś instrumenty pochodne wykorzystywane są w celu ochrony przed ryzkiem finansowym.

Instrument pochodny to w definicyjnym ujęciu międzynarodowych standardów rachunkowości instrument finansowy lub inny kontrakt objęty standardem, który spełnia wszystkie poniższe warunki:

• jego wartość zmienia się wraz ze zmianą bazową np. ceną instrumentu finansowego (akcji), ceną towaru (miedzi), kursem walutowym (np. EURO/PLN, USD/PLN) czy też inną zmienną;
• nie wymaga żadnej początkowej inwestycji netto lub wymaga początkowej inwestycji netto mniejszej niż dla innych rodzajów kontraktów, dla których oczekuje się podobnych reakcji na zmiany czynników rynkowych – przykładowo, zawarcie kontraktu typu forward na zakup w przyszłości waluty nie wymaga płatności (przepływy pieniężne pojawiają się w momencie rozliczenia kontraktu),
• jego rozliczenie nastąpi w przyszłości.

Warto wiedzieć

Instrumentem finansowym są również umowy na zakup dóbr, jeżeli jednostka stosuje praktykę przyjmowania dostawy i sprzedaży w krótkim czasie dostarczonych dóbr w celu osiągnięcia zysków z krótkoterminowych zmian cen, albo dla zrealizowania marży pośrednika.

Jeżeli natomiast jednostka kupuje materiały, aby dalej zużyć je w procesie produkcyjnym, tego rodzaju transakcje nie będą instrumentami pochodnymi

Instrumenty pochodne kwalifikuje się do kategorii instrumentów finansowych: aktywa finansowe lub zobowiązania finansowe wyceniane w wartości godziwej przez wynik finansowy.

W związku z tym, na moment początkowego ujęcia instrumenty pochodne wykazywane są w sprawozdaniu finansowym według wartości godziwej (MSR 39), bądź w cenie nabycia/kwocie otrzymanej przy uwzględnieniu kosztów transakcji (rozporządzenie w sprawie instrumentów finansowych).

Na dzień bilansowy:

• jednostka ujmuje w bilansie instrumenty pochodne w wartości godziwej bez uwzględnienia kosztów związanych ze zbyciem instrumentów, 
• wynik wyceny instrumentu pochodnego (poza instrumentami kwalifikowanymi do tzw. rachunkowości zabezpieczeń) odnosi w koszty lub przychody finansowe. 

Po dniu bilansowym następuje:

• wycofanie wcześniejszych przeszacowań (w ewidencji księgowej mogą to być zapisy odwrotne do wprowadzonych w korespondencji z wynikiem finansowym nowego okresu),
• ostateczna wycena w momencie rozliczenia kontraktu, która wpływa na wynik danego okresu (poza rachunkowością zabezpieczeń).

Co przyniesie przyszłość

Podsumowując rozważania na temat instrumentów finansowych należy wspomnieć o Międzynarodowym Standardzie Sprawozdawczości Finansowej nr 9. Standard początkowo miał obowiązywać od 1 stycznia  2013 roku, jednak Rada Międzynarodowych Standardów Rachunkowości zdecydowała o przesunięciu terminu rozpoczęcia stosowania na 1 stycznia 2015 roku. Nowy standard zastępuje wytyczne zawarte w MSR 39 Instrumenty Finansowe: ujmowanie i wycena, na temat klasyfikacji oraz wyceny aktywów finansowych.

Standard wprowadza zasadę, że w momencie początkowego ujęcia aktywa finansowe będą klasyfikowane do jednej z dwóch kategorii (zamiast obecnie stosowanych czterech):

- aktywa finansowe wyceniane według zamortyzowanego kosztu; lub
- aktywa finansowe wyceniane w wartości godziwej.

Do najistotniejszych zmian w porównaniu z obecnie obowiązującymi standardami można zaliczyć:

• możliwość podjęcia przez kierownictwo jednostki decyzji o wycenie instrumentów finansowych, które nie są przeznaczone do obrotu w momencie ich początkowego ujęcia, w wartości godziwej przez inne całkowite dochody. Obecnie instrumenty finansowe klasyfikowane jako „aktywa dostępne do sprzedaży”, np. pakiety akcji sp. z o.o. są automatycznie wyceniane przez Inne całkowite dochody (kapitał własny),
• obowiązek wyceny nienotowanych akcji i instrumentów pochodnych bazujących na nienotowanych akcjach według kosztu (standard wskazuje, kiedy koszt może stanowić odpowiednie przybliżenie wartości godziwej),
• brak konieczności wydzielania wbudowanych instrumentów finansowych, który w praktyce i tak był bardzo rzadko stosowany.